Πεντηκοστή

Πενήντα ημέρες μετά το Πάσχα η Εκκλησία μας εορτάζει την Πεντηκοστή, σε ανάμνηση της επιφοίτησης του Αγίου Πνεύματος στους μαθητές του Κυρίου. Η επιφοίτηση αυτή έγινε την ημέρα που οι Ιουδαίοι εόρταζαν την εορτή της δικής τους Πεντηκοστής[1].

Σ΄αυτήν την επίσημη ημέρα, η υπόσχεση που είχε δώσει ο Κύριος στους μαθητές για την αποστολή του Αγίου Πνεύματος, της «δυνάμεως ἐξ ὕψους», έγινε πραγματικότητα.

« Καί ὤφθησαν αὐτοῖς (=είδαν με τα μάτια τους) διαμεριζόμεναι γλῶσσαι ὡσεί πυρός, ἐκάθισέ τε ἐφ΄ἕνα ἕκαστον αὐτῶν, καί ἐπλήσθησαν ἅπαντες Πνεύματος Ἁγίου, καί ἤρξαντο λαλεῖν ἑτέραις γλώσσαις καθώς τό Πνεῦμα ἐδίδου αὐτοῖς ἀποφθέγγεσθαι» (Πράξ. 2, 3-4).

Με την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος την Πεντηκοστή, εμφανίστηκε επίσημα στον κόσμο η Εκκλησία, που συνεχίζει το έργο του Κυρίου πάνω στη γη. Στο όρος Σινά η παράδοση του Νόμου στο Μωυσή έκανε τους Ισραηλίτες περιούσιο λαό του Θεού. Έτσι και με την έγχυση του Αγίου Πνεύματος στους αποστόλους γεννήθηκε ο νέος περιούσιος λαός του Θεού, η αγία Εκκλησία.

Πώς αποτυπώνεται όμως ένα τέτοιο γεγονός στην ορθόδοξη εικονογραφία; Σύμφωνα με τον Ευδοκίμωφ, σχετικά με την εικόνα της Πεντηκοστής « δεν είναι καθόλου μια απλή εικονογραφία του κειμένου των Πράξεων. Συγκρίνει όλα τα κείμενα των Γραφών, ακολουθεί τη λειτουργία και χαράσσει μια απέραντη προοπτική που υπερβαίνει ένα τμήμα ιστορίας, για να εκφράσει τον εσωτερικό λόγο των γεγονότων». [2]

Ο άρχων εικονογράφος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, κ. Κωνσταντίνος Ξενόπουλος ξεδιπλώνει σε μία πρωτότυπη παράσταση τη διδασκαλία της Εκκλησίας σχετικά με την εορτή της Πεντηκοστής, στον Ιερό Ναό Της του Θεού Σοφίας στην πόλη Bialystok της Πολωνίας. Εκεί, σε έναν ναό μεγάλων διαστάσεων, έχει την ευκαιρία να αναπτύξει τις γνώσεις του πάνω στη θεολογία και στην τέχνη με τη βοήθεια των μεγάλων ενιαίων επιφανειών προς αγιογράφηση.

Όπως παρατηρείται στην παράσταση της Πεντηκοστής του κ. Ξενόπουλου, σε ένα πρώτο επίπεδο βρίσκονται οι απόστολοι, καθισμένοι σε έναν ενιαίο θρόνο, με ράχη και υποπόδιο, είναι ήρεμοι, με γλυκιά έκφραση και στοχαστικό βλέμμα. Όλοι τους κρατούν ειλητάρια, εκτός των ευαγγελιστών οι οποίοι κρατούν ευαγγέλιο, συμβολίζουν με αυτό τον τρόπο το διδακτικό χάρισμα που έλαβαν από το Άγιο Πνεύμα. Πάνω από το καθένα πρόσωπο διακρίνεται μια πύρινη γλώσσα, με την οποία συμβολίζεται η έγχυση του Αγίου Πνεύματος.

Τα δώδεκα αυτά πρόσωπα είναι αντιπρόσωποι της Εκκλησίας όλων των γενεών και όλων των αιώνων. Το σύνολο των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος, δεν δόθηκε σε μία ορισμένη ομάδα ξεχωριστών προσωπικοτήτων, που αποτελούσαν τα μέλη της Εκκλησίας την ιστορική εκείνη στιγμή, αλλά σ΄ολόκληρη την επίγεια Εκκλησία. Αυτός είναι και ο λόγος που ενώ τα πρόσωπα είναι δώδεκα, δεν αντιστοιχούν στους 12 μαθητές του Κυρίου. Ο απ. Παύλος και οι Ευαγγελιστές Λουκάς και Μάρκος που εικονίζονται, δεν ανήκουν στον άμεσο κύκλο των μαθητών του Κυρίου. [3]

Στο επάνω μέρος της παράστασης, πάνω από τα κεφάλια των αποστόλων, διακρίνεται μία εικονογραφική απόδοση της Αγίας Τριάδος, την οποία δεν συναντούμε συχνά με αυτή τη μορφή. Είναι η μορφή του Πατρός ως γέροντος, του Υιού που εικονίζεται από τα δεξιά Του και του Αγίου Πνεύματος που ίπτεται ανάμεσά Τους με μορφή περιστεράς. Ο τύπος αυτός αναφέρεται στους έσχατους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους εξαιτίας δυτικής επιδράσεως[4]. Στην βυζαντινή αγιογραφία ο Πατήρ δεν εικονίζεται[5] , αντιπροσωπεύεται από τον Υιό, κι αυτό διότι ο Πατήρ δεν σαρκώθηκε, όπως ο Υιός με την Ενανθρώπησή Του. Καθώς επίσης, και διότι το κάθε πρόσωπο της Αγίας Τριάδος είναι ολόκληρος ο Θεός[6].

Εδώ λοιπόν, ο κ. Ξενόπουλος επιλέγει να τοποθετήσει μέσα στη σύνθεση κι αυτή την παράσταση της Αγίας Τριάδος, όχι αγνοώντας τη δογματική της αστάθεια, μα κατ΄οικονομίαν προς την παράδοση της περιοχής. Στο ναό υπάρχει και σε εφέστια εικόνα, την οποία χαιρετούν ευλαβικά οι πιστοί για αιώνες. Ας σημειωθεί ότι σε άλλο σημείο του ναού,  ο αγιογράφος τοποθέτησε και την παράσταση της Φιλοξενίας του Αβραάμ που παραδοσιακά κι αυτή αποτελεί προεικόνιση της Αγίας Τριάδος.

Όσον αφορά τώρα την παρουσία της Αγίας Τριάδος στην παράσταση της Πεντηκοστής, παρουσιαζόταν συμβολικά πολλές φορές κυρίως μέσα σε μικρογραφίες, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, για να φανεί μάλιστα ότι σε Αυτήν ανήκει η κορυφαία θέση στην απεικόνιση της Πεντηκοστής. [7]Αν και μόνο η εικόνα της καθόδου του Αγίου Πνεύματος αποτελεί τριαδική εικόνα, ωστόσο στην ιστορική εξέλιξη της παράστασης έχει σημειωθεί αρκετές φορές η παρουσία Τριαδικού συμβόλου.

Κάτω από τα πρόσωπα των αποστόλων, η παράσταση συνεχίζεται με την απεικόνιση του Κόσμου, με τη μορφή ενός ηλικιωμένου ανθρώπου, ο οποίος φοράει στέμμα και κρατάει ένα ύφασμα με δώδεκα κυλίνδρους. Είναι κυρτωμένος από τα χρόνια, γιατί είχε γεράσει από την αμαρτία του Αδάμ. Το κόκκινο ένδυμα που φορεί δηλώνει τις αιματηρές θυσίες του πονηρού ενώ το βασιλικό στέμμα δηλώνει την αμαρτία που κυβερνούσε τον κόσμο. Το φωτεινό ύφασμα με τους δώδεκα κυλίνδρους, σημαίνει τους δώδεκα αποστόλους που έφεραν με τη διδασκαλία τους φώς στην οικουμένη.

Η τοποθέτηση αυτής της παράστασης από τον αγιογράφο ανάμεσα σε αυτήν της Μεταμόρφωσης του Κυρίου από την μία και της Ανάστασης με την Εις Άδου κάθοδο από την άλλη έγινε γιατί και οι δύο αυτές παραστάσεις εκφράζουν παρόμοια θεολογικά νοήματα με εκείνη της Πεντηκοστής.

Διά του ιστορικού γεγονότος και αποδεσμευόμενη από τις ιδιαιτερότητές του, η παράσταση της Πεντηκοστής εκφράζει τα ουσιαστικά στοιχεία της αποκάλυψης που δέχθηκε ο κόσμος, την αποκάλυψη δηλαδή της Αγίας Τριάδος και την κατ΄εικόνα Της μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας, μία ζωή που εμφορείται και καθοδηγείται από το Άγιο Πνεύμα.

[1] Οι Ιουδαίοι με την εορτή αυτή ευχαριστούσαν τον Θεό για τη συγκομιδή των σιτηρών. Γι΄αυτό η Πεντηκοστή λεγόταν και εορτή του θερισμού ή των πρώτων καρπών. Στα χρόνια του Κυρίου είχε και άλλη σημασία. Ήταν εορτή αναμνηστική ενός σημαντικού γεγονότος της ιερής ιστορίας: της παράδοσης από το Θεό του Νόμου στο Μωυσή, που έγινε την 50ή ημέρα μετά το Πάσχα.

[2] Π. Ευδοκίμωφ, Η τέχνη της εικόνας. Θεολογία της ωραιότητας, μτφρ. Κ.Χαραλαμπίδη, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1980.

[3] Λ.Ουσπένσκυ, Η εικόνα στο φως της Ορθόδοξης ερμηνείας, μτφρ. και έκδ. Σπυρ. Μαρίνης, Αθήνα 1999.

[4] Δημ. Τσελεγγίδη, Εικονολογικές μελέτες, Θεσσαλονίκη 2003.

[5] Εξαίρεση αποτελεί η παράσταση του «Παλαιού των ημερών» χαρακτηρισμός που έχει ληφθεί από το προφητικό βιβλίο του Δανιήλ (7, 9) και δηλώνει την αιωνιότητα του Θεού.

[6] Δημ. Τσελεγγίδη, ὅ.π. και Λ. Ουσπένσκυ, Η θεολογία της εικόνας στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μτφρ. Σπύρος Μαρίνης, εκδ. Αρμός, Θεσσαλονίκη 1993.

[7] Λ.Ουσπένσκυ, Η εικόνα στο φώς της Ορθόδοξης ερμηνείας, μτφρ. και εκδ. Σ. Μαρίνης, Αθήνα 1999.