Ο Θεός είναι η πηγή κάθε αγαθού καθώς και όλης της κτίσεως παρά τις αντινομίες που της επισώρευσε η Πτώση. Ο συνδυασμός της πρωταρχικής αγαθότητας και του πτωτικού γεγονότος είναι τα δύο κύρια νήματα που υφαίνουν αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα.
Αντίγραφο της εικόνος ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ
Ο άνθρωπος με τη σειρά του ορίζεται και περιορίζεται από αυτήν, προσπαθεί να την περιγράψει, να τη δει υπό άλλο πρίσμα ή να την ξεπεράσει ακυρώνοντας την παντοδυναμία της. Αυτή η προσπάθεια ονομάζεται τέχνη.
Η συνεχής επαναθέαση και επανερμηνεία του κόσμου και ό,τι αυτός περικλείει ή αδυνατεί να περικλείσει, δονούν τον πνευματικό κόσμο του ανθρώπου, γεγονός που δεν άφησε αδιάφορη την Εκκλησία. Στην όλη ανθρώπινη προσπάθεια – επικεντρωμένη πλέον στην αγιογραφία- η Εκκλησία συνέβαλε με τη δική της διδασκαλία της σωτηρίας.
Η αγιογραφία δεν τέρπει μόνο τους οφθαλμούς, αλλά μετέχει και στην όλη θεραπευτική διαδικασία του εν πτώσει ανθρώπου. Αλλά πώς να φυλακιστούν στον πολύβουο και μεταβαλλόμενο κόσμο μας έννοιες ανεπηρέαστες από χρόνο και φθορά; Πώς να αντέξουν και να μη διαρραγούν τα ανθρώπινα σχήματα ενσωματώνοντας τα αιώνια; Δεδομένου του γεγονότος πως η αγιογραφία αναπτύχθηκε παράλληλα με την εξέλιξη της δογματικής διδασκαλίας της Εκκλησίας, γίνεται φανερός ο τιτάνιος άθλος που απαιτήθηκε για να κρατηθούν ευαίσθητες και λεπτές ισορροπίες. Και η τελική τυποποίηση της αγιογραφίας επήλθε όχι σαν μία ανελεύθερη και αυθαίρετη απόφαση κάποιων σκληροπυρηνικών αυθεντιών, αλλά από τον φόβο μήπως σπάσει αυτή η ισορροπία και πλέον τα φθαρτά παύσουν να απεικονίζουν τα αιώνια. Η παράδοση ήταν και παραμένει ο φύλακας αυτής ακριβώς της ισορροπίας.
Ο αγιογράφος είναι η δυναμική συνισταμένη της εποχής του, της παιδείας και της δεξιοτεχνίας του. Και ακριβώς διότι είναι άνθρωπος είναι και ο πιο αστάθμητος παράγοντας στην εξίσωση της τέχνης. Άλλος παράγοντας είναι τα διαθέσιμα υλικά που περιορίζουν τις επιλογές και περιέχουν μυστικά που κρατιούνται ζηλότυπα από τον έμπειρο καλλιτέχνη. Η περιρρέουσα πραγματικότητα είναι πάντα ρέουσα και εύκολα διαφεύγει από τις αισθήσεις μας. Αλλά ενίοτε αφήνει τα ίχνη της, χαρακτηρίζοντας ολόκληρες εποχές – περιόδους της αγιογραφίας.
Αντίγραφο εκ του Πρωτάτου
Στο παντοδύναμο βυζαντινό κράτος της Μακεδονικής Δυναστείας, οι μορφές είναι στυλιζαρισμένες-ενθυλακωμένες σε ένα ακλόνητο και ακίνητο μεγαλείο- ημιθεϊκές. Ενώ η ταραγμένη εποχή των Κομνηνών διαφαίνεται στην κίνηση των μορφών, στις γοργές πινελιές των πτυχώσεων των υφασμάτων, στα πρόσωπα που φαίνονται να περιμένουν με αγωνία κάποιο γεγονός. Αυτό που ενοποιεί όλα τα ετερόκλητα χαρακτηριστικά είναι η παράδοση.
Παναγιά η Ψυχοσώστρια
Η παράδοση που συνεχώς ρέει και ανανεώνεται σαν το νερό ενός ποταμού, που κυλά συνεχώς και δε λιμνάζει. Και ρέει, εφόσον παραδίδεται, δηλαδή, πραγματώνει τον σκοπό της. Γι’ αυτό και κάθε λόγος για ανανέωση της παράδοσης ή του εκσυγχρονισμού της δεν έχει νόημα. Παράδοση είναι όντως όταν μας παραδίδεται. Αλλιώς είναι ένα μουσειακό είδος, ένα φολκλορ της τέχνης, που μπορεί να συγκινεί, αλλά δε μας αφορά πραγματικά, διότι η ζωή μας πλέον βασίζεται σε άλλες ορίζουσες. Εδώ παρατηρείται ένα χάσμα. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν έλειψαν οι παραγγελίες υψηλού κόστους και ποιότητας, η αγιογραφία συμβιβάστηκε με τη λαϊκότερη μορφή της, καθώς αυτά προσέφερε η συγκυρία. Διατήρησε, όμως, μέσα της στοιχεία και αναμνήσεις των πρότερων μεγαλείων.
Κάθε τι στη ζωή αυτή έχει ακμή και παρακμή. Και αν ακόμα επιστρέψει ως τάση αυτή η τεχνοτροπία σε μία προγονόπληκτη κοινωνία, δε θα αποτελεί παράδοση, αλλά μία επανεπινόησή της. Η παράδοση δεν είναι νοσταλγική μίμηση ούτε μουσειακή αναπαλαίωση, αλλά μία δυναμική προσήλωση σε αρχές που θέτουν τα μέσα σε δεύτερη μοίρα. Πρόκειται για μια αθόρυβη αλλά συνεχή ανανέωση. Αποκτά ακόμα μεγαλύτερη σπουδαιότητα σήμερα, στην εποχή που χαρακτηρίζεται μεταμοντέρνα και που ουσιαστικό της γνώρισμα είναι η απουσία ριζών, η συνεχής μετακίνηση. Η παράδοση που τόσο αστόχαστα απορρίψαμε από τη ζωή μας, μας προσφέρει τη δυνατότητα της αέναης κίνησης αλλά και του θαλερού ριζώματος. Ίσως τελικά να είναι αυτό που μας λείπει και ψάχνουμε να βρούμε αλλού τη χαμένη μας αρμονία και ολότητα.
Η παράδοση δεν στάθηκε ποτέ εμπόδιο στην εξέλιξη της τέχνης. Αν και σήμερα η παράδοση βιώνεται εν πολλοίς ως επιτυχημένη αναπαλαίωση. Η ειδοποιός διαφορά επιτυγχάνεται από τον τρόπο με τον οποίο βιώνει ο δημιουργός την παράδοση και πώς την εννοεί.
Η παράδοση αποτελεί μια δυναμική κοινωνική εργασία και εάν βυθίζει τις ρίζες της στο παρελθόν, απλώνει τα κλαδιά της στο παρόν και δίνει τα άνθη στο μέλλον.
Αντίγραφο εκ της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών
Θα πρέπει ο δημιουργός καλλιτέχνης να ενσκύψει με σεβασμό στην παράδοση και να μην την αγνοεί εάν θέλει να προσδώσει στο έργο διαχρονική αξία, μεταδοτικότητα νοημάτων και εμπνευσμένη αλληλεπίδραση με άλλους καλλιτέχνες.
Πολλοί επισημαίνουν ότι η τέχνη έμεινε «στάσιμη». Δεν ευθύνεται όμως γι’ αυτό η τέχνη, ούτε η παράδοση. Φταίει το γεγονός ότι πολλοί από τους καλλιτέχνες ξεκινούν με «φόντο» την ανανέωση της εικόνας και ξεχνούν τον ρόλο της. Πολλοί προτιμούν η εικόνα να είναι διακοσμητική και όχι προσευχητική.
Κι όμως, μπορεί να έρθει η ανανέωση χωρίς να αγνοήσουμε την παράδοση. Κάποιοι πιστεύουν ότι αγνοώντας την παράδοση – θεωρώντας την ως «τυφλοσούρτη» – μπορούμε να εξελίξουμε την τέχνη. Απαντάμε σε αυτούς λέγοντας πως ακόμα κι αν αυτό γίνει και πας την τέχνη μπροστά, θα πρέπει να έχεις αφομοιώσει τους παλαιούς, να έχεις γνωρίσει τη δυναμικότητα της τέχνης τους.
Αντίγραφο εκ της Ι.Μονής Φιλοθέου Αγιου Όρους
Οι καλλιτέχνες που έχουν αφομοιώσει την παράδοση, θα μπορούσαν κάλλιστα να βοηθήσουν στην εξέλιξη της τέχνης. Ο καθένας απ’ αυτούς μπορεί να προσφέρει με τον δικό του τρόπο, ανάλογα με τις δυνάμεις του, αρκεί ό,τι προσφέρει να κρύβει σύνεση και αγάπη γι’ αυτό που τάχθηκε.
Η Ελεούσα. Ρώσικη Αναγέννηση
Πρέπει να υπάρξει εξελικτική πορεία στην τέχνη χωρίς να είναι ανάγκη να ξεριζωθεί από την παράδοση. Αρκετοί θέλουν να αποκοπούν από τον ομφάλιο λώρο της παράδοσης χωρίς καν να την αφομοιώσουν και κάνουν αφαιρετική την τέχνη της εικόνας. Πώς, όμως, μπορείς να αφαιρείς εάν δεν έχεις μάθει να προσθέτεις;
Όσοι δεν περνούν από το «σχολείο» της σπουδής, λόγω αδυναμίας, την καλύπτουν ασκώντας κριτική μιλώντας επί παντός επιστητού. Με τον τρόπο αυτόν θέλουν να δείξουν ότι είναι πρωτοπόροι και να διεκδικήσουν το «πρωτείο» στην τέχνη.
Η παράδοση δεν είναι «τυφλοσούρτης». Ο σεβασμός σε αυτήν σε συνδυασμό με τις δυνατότητες του καλλιτέχνη και την πίστη του θα τον οδηγήσουν σε άλλους ορίζοντες, με τη βοήθεια του Θεού φυσικά.
Κωνσταντινος Ξενοπουλος 