ΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ

Βρείτε εδώ το δ’ μέρος

Διαχρονική αξία

Αν αληθεύει πως «η μεγάλη Τέχνη βρίσκεται οπουδήποτε ο άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίζει τον εαυτό του»³⁹, τότε καθένας –ακόμη κι αν ανήκει στους λιγοστούς πια αρνητές της Τέχνης του Βυζαντίου- μπορεί να βρει στο Πρωτάτο ένα κομμάτι του δικού του κόσμου.

Κλασικό και μεγαλειώδες, ασκητικό και απόκοσμο, στοχαστικό και βαθύτατα θεολογικό, επικό και κατανυκτικό… Δυνατό στη σύνθεση, έξοχο στο χρώμα· ποίηση μαζί και γλυπτική⁴⁰! Μοναδικό σε σύλληψη και εκτέλεση… Το έργο του μυθικού Πανσέληνου στέκει εκεί, στην καρδιά της αρχέγονης ορθόδοξης μοναχοπολιτείας, πηγή υψηλής διδαχής και γλυκύτατης κατάνυξης για τους πιστούς του Χριστιανισμού.

 

Σήμερα, τριακόσια περίπου χρόνια μετά τον ιερομόναχο και αγιογράφο Διονύσιο, με την οπωσδήποτε ευρύτερη γνώση της ιστορίας της Τέχνης που διαθέτουμε, είμαστε πια σε θέση να επιβεβαιώσουμε τα γεμάτα (δικαιολογημένο) θαυμασμό λόγια του, ότι ο ζωγράφος του Πρωτάτου «λάμπων ποτέ ως αν άλλος ήλιος και χρυσολαμπροκίνητος σελήνη, υπερηκόντισε και κατεκάλυψε με την θαυμαστήν τέχνην του όλους τους παλαιούς και νέους ζωγράφους»⁴¹. Γιατί ο Μανουήλ Πανσέληνος αξίζει και μπορεί να συγκριθεί μόνο με τα πολύ μεγάλα ονόματα της Τέχνης: ενός Φειδία, για παράδειγμα, ενός Μιχαήλ Αγγέλου ή ενός Ρέμπραντ, από τους οποίους δε θα είχε ίσως να ζηλέψει και πολλά –αν, βέβαια, γνώριζε την τέχνη τους… Ο Άγγελος που κύπτει ευλαβικά, στην παράσταση της Βάπτισης, είναι πανομοιότυπος αλλά δεν υστερεί καλλιτεχνικά από τη Φειδιακή Νίκη, που λύνει το σανδάλι της⁴²· ούτε ο αχτιδοβόλος Πρόχορος μειονεκτεί μπρος στην ειρηνόχυτη Ίριδα του Παρθενώνα. Κι οι αλλόκοσμες, ανεπανάληπτης ψυχογραφικής απόδοσης, μορφές γερόντων⁴³, όπως των οσίων Δαυίδ Θεσσαλονίκης, Ονούφριου, Πέτρου του Αθωνίτου, Μαξίμου του ομολογητού, Συμεών του πρεσβύτου· κι εκείνες οι θαυμάσιες απεικονίσεις του τιμίου Προδρόμου⁴⁴ και του ενθρόνου Χριστού⁴⁵, στο δεξιό μέρος του τέμπλου· ή, ακόμη, εκείνο το μοναδικό, από κάθε άποψη, πορτραίτο του αγίου Νικολάου, από το μοναστήρι της Λαύρας⁴⁶-μένουν χωρίς ανάλογο προηγούμενο ή επόμενο στην ευρωπαϊκή ζωγραφική. Όσον αφορά τη μυσταγωγική χρήση του σκιοφωτισμού… Α!, αυτό φαίνεται πως αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο των Ελλήνων: γιατί μόνο στον Γκρέκο και το Θεοφάνη τον Έλληνα –από τους καλλιτέχνες που έδρασαν έξω από τον ελλαδικό χώρο- συναντάται κάτι ανάλογο. Κι αυτές οι, απίθανης προοπτικής, αρχιτεκτονικές συνθέσεις- μέσα από τις οποίες αναδύεται «γλυπτικά» η σωματική υπόσταση των μορφών- έχουν ίσως το ισάξιό τους μόνο στην τέχνη μιας Capella Sixtina. Ο εύσωμος ευαγγελιστής Ματθαίος, ο μεταρσιωμένος ευαγγελιστής Ιωάννης κι ο στιβαρός Χριστός της Ανάστασης, δεν υστερούν σε πλαστικότητα και δύναμη από τις βιβλικές, στέρεες μορφές των προφητών του Μιχαήλ Αγγέλου. Η αντιπαραβολή όμως εδώ των δύο τιτάνων της παγκόσμιας Τέχνης, καταδεικνύει την ασύγκριτη πνευματική υπεροχή του βυζαντινού μάστορα: Γιατί στο έργο του –αν και προγενέστερο κατά δύο αιώνες περίπου από την ιταλική Αναγέννηση- καταγράφεται μια ολοκληρωμένη σύλληψη της ζωής⁴⁷, τόσο υψηλή, όσο και η Παράδοση, μέσα από την οποία πήγασε και της οποίας αποτελεί, αναμφίβολα, την πιο υψηλή στο χώρο της Τέχνης, αποτύπωση!

Ασφαλώς, σε σημασία, το Πρωτάτο μπορεί επάξια να συγκριθεί μόνο τα μεγάλα μνημεία του πανανθρώπινου πολιτισμού: τον Παρθενώνα, την Αγία Σοφία της Κωνσταντινουπόλεως και την Capella Sixtina της Ρώμης…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω και από τη θέση αυτή τον φίλο κ. Κωνσταντίνο Ξενόπουλο –συνάδελφο στην Αθωνιάδα, σε μια «παλιά καλή εποχή», και συνοδοιπόρο στις καλλιτεχνικές και αρχαιολογικές αναζητήσεις στον Άθωνα- που με παρακίνησε να ασχοληθώ συστηματικά με τον Πανσέληνο και με τίμησε με την εμπιστοσύνη του. Επίσης, το δάσκαλό μου και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων κ. Αθανάσιο Παλιούρα –άνθρωπο αγάπης και προσφοράς- που με βοήθησε να ξαναπιάσω το νήμα της ενασχόλησής μου με τη Βυζαντινή Αρχαιολογία, ύστερα από τις μακροχρόνιες στην αχανή προϊστορία…

Σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, βοήθημα για τη σωστή προσέγγιση του έργου του Πανσέληνου, αποτελεί το τεύχος 12 του περιοδικού «Σύναξη» (Αθήνα 1984), όπου δημοσιεύτηκαν περισπούδαστα κείμενα των Γιάννη Τσαρούχη, Δημ. Καλομοιράκη, Αντρέα Φωκά, Νίκου Ζία και μον. Ιερόθεου. Εμβριθέστατη και επαρκέστατα τεκμηριωμένη η μελέτη του Δημ. Καλομοιράκη συνδέει την εικονογράφηση του Πρωτάτου με το κίνημα του ησυχασμού και την αγιορείτικη πνευματικότητα. Αξιοσπούδαστη εμβάθυνση στο χαρακτήρα της τέχνης του Πανσέληνου, παρά την περιεκτική της διατύπωση, και πραγματικά υπέροχες κριτικές «αναλύσεις» μερικών φημισμένων παραστάσεων του Πρωτάτου, εμπεριέχονται στο βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών πόνημα «Άγιο Όρος» του αγιορείτη μοναχού Δωρόθεου. Τα παλιότερα κείμενα του Ανδρέα Ξυγγόπουλου και του Φώτη Κόντογλου, διατηρούν –για διαφορετικούς βέβαια λόγους- την αξία τους.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΤΣΟΥΚΝΙΔΑΣ
(Υπ. Δρ. της Βυζαντινής Αρχαιολογίας
στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων)

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[39] ΚΑΡΟΥΖΟΣ, ό.π., ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ, ό.π. και Β’, 185-187, ΘΕΟΧΑΡΗΣ, ό.π., 67, 104. Ο πολύς H .C .Bresson–από τους μεγαλύτερους «μύθους στο χώρο της Φωτογραφίας- εντυπωσίασε, ξαναφέρνοντας στο προσκήνιο αρχαιοελληνικές στην ουσία απόψεις, περιεκτικά διατυπωμένες στην περίφημη θεωρία του για την «αποφασιστική στιγμή»…

[40] ΕΛΥΤΗΣ ΟΔ.

[41] ΛΟΥΒΑΡΙΣ, 22

[42] ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ, 3

[43] ΜΥΛΩΝΑΣ

[44] ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ, 94-95. ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Εστία (1963), 212 και Ν. Εστία (1981), 99. ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ,

[45] ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, 91-92

[45] ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ, 94

[46] ΔΩΡΟΘΕΟΣ, 489

[47] XYNGOPOULOS, BZ (52), 61-63

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(επιλογή)

ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΡΙΟΣ, Τα «Εισόδια» στο Πρωτάτο και ο χρόνος, Πρωτάτον 55, Καρυές 1995.

ΓΑΛΛΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ, Το Άγιον Όρος, Αθήναι 1963 (έκδ. Βολτυράκης), 34-39, 61-62.

DELVOYE CHARLES, Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα 1983 (Β’ έκδ., Παπαδήμας), Β’, 405.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ ο εκ Φουρνά, Ερμηνεία των ζωγράφων, Αθήναι 1885 (Β’ έκδ. Κωνσταντινίδου), 3.

ΔΩΡΟΘΕΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, Το Άγιο Όρος, Κατερίνη 1986 (έκδ. Τέρτιος), Α’, 487-496.

ΖΗΚΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, Αντικρίζοντας τις εικόνες του Πανσέληνου, Πρωτάτον 11, Καρυές 1984.

ΖΙΑΣ ΝΙΚΟΣ, Μανουήλ Πανσέληνος: οκτώ τοιχογραφίες, Σύναξη 12, Αθήνα 1984, 33-40.

ΙΕΡΟΘΕΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, Ο κόσμος του Πανσέληνου, Σύναξη 12, 41-46.

ΚΑΒΑΡΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Μανουήλ Πανσέληνος, Ορθόδοξη Μαρτυρία 21, Λευκωσία 1987, 51-52.

ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ, Παρατηρήσεις πάνω στις τοιχογραφίες του Πρωτάτου και στο «volume style», Β’ Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης (περιλήψεις ανακοινώσεων), Αθήνα 1982, 38-39.

-, Πρωτάτο, Πρωτάτον 9, Καρυές 1984, 33-36.

-, Η εμπειρία της εσωτερικής αλήθειας της Εκκλησίας μας στις τοιχογραφίες του Πρωτάτου, Σύναξη 12, 19-32.

ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ ΦΩΤΗΣ, Εμμανουήλ Πανσέληνος ο εκ Θεσσαλονίκης, Η πονεμένη Ρωμιοσύνη, Αθήνα 1976 (Β’ έκδ., Αστήρ), 88-92.

ΛΟΥΒΑΡΙΣ Ν., Άθως η πύλη του ουρανού, Αθήναι 1962 (Β’ έκδ.), 21-22.

MILLET G., Les monuments de l’ Athos. Les peintures, Paris 1927, fig. 5-58.

ΜΥΛΩΝΑΣ ΠΑΥΛΟΣ, Το Πρωτάτο των Καρυών και ο ζωγράφος Μανουήλ Πανσέληνος, Νέα Εστία 1089, Αθήναι 1972.

-, Το Πρωτάτο των Καρυών και ο ζωγράφος Μανουήλ Πανσέληνος, Ημερολόγιο 1973 (έκδ. Εμπορικής Τράπεζας Ελλάδος)· κείμενο και φωτογραφίες Π. Μυλωνά, επιμέλεια Γ. Τσαρούχη.

ΝΙΚΟΝΑΝΟΣ ΝΙΚΟΣ, Η ζωγραφική στο Άγιον Όρος, Μέγ. Έλλην. Εγκυκλ. «Πάπυρους- Λαρούς».

ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Πανσέληνος Μανουήλ, Κόπος και Σπουδή, Κατερίνη 1996, 19-20 και πίνακες.

ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΣ Α., Μανουήλ Πανσέληνος, Αθήναι 1956.

-, Μανουήλ Πανσέληνος, Νέα Εστία 875, Αθήναι 1963, 14-214.

-, Μνημειακή ζωγραφική του Αγίου Όρους, Νέα Εστία 1285, Αθήναι 1981 (κείμενο του 1969, σε παρουσίαση Π. Μυλωνά), 97-100.

XYGGOPOULOS A., Nouveaux tempoignages sur l’ activite des peintres macedoniens au Mont Athos, Byzantinische Zeitschrift 52 (1959) 61-63.

ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ ΖΑΧ., Τοιχογραφίες του Πρωτάτου, Άγιο Όρος, (έκδ. Εστία), 92-96.

ΠΙΟΜΠΙΝΟΣ ΦΟΙΒΟΣ, Έλληνες αγιογράφοι μέχρι το 1821, Αθήνα (Β’ έκδ.), 310-311.

ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΑΓΓΕΛΟΣ, Το μακεδονικό ζήτημα στη Βυζαντινή Ζωγραφική, Αθήνα 1962.

ΣΜΥΡΝΑΚΗΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ, Το Άγιον Όρος, 1903 (επανέκδ., Πανσέληνος, 1988), 360-364, 432-3, κ.α.

ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΜΑΡΙΑ, Η Μακεδονική Σχολή και η λεγόμενη σχολή Μιλούτιν, ΔΧΑΕ 5 (1969), 1 κ.ε.

ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, Η δύναμη των χρωμάτων, Σύναξη 12, 15-17.

ΤΣΙΜΑ Γ., – ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΔΑΚΗ Π., Fresques de Panselinos au Protaton du Mont Athos, Αθήναι 1932.

ΦΩΚΑΣ ΑΝΤΡΕΑΣ, Σημειώματα με αφορμή τις τοιχογραφίες του Πρωτάτου, Σύναξη 12, 9-14.

CHATZIDAKIS M., Classicisme et tendances populaires au XIVe siècle, Actes du XIVe Congres International d’ Etudes Byzantines 1971 I, Βουκουρέστι 1974.

ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ Μ., Η τέχνη κατά την Ύστερη Βυζαντινή Εποχή, Μακεδονία, 1982 (Εκδοτική Αθηνών· επανέκδ. 1992), 345-346.